"Klątwa" fellatio – o spektaklu Olivera Friljicia w Powszechnym

zdj. Magda Hueckel

zdj. Magda Hueckel

Istotą „Klątwy” Wyspiańskiego jest konflikt między gromadą z podtarnowskiej wsi Gręboszów a miejscowym proboszczem. Powodem tego konfliktu jest susza, którą mieszkańcy wsi odczytują jako karę zesłaną przez Boga za występny związek swojego duszpasterza z kobietą, z którą żyje na plebanii i ma dwoje dzieci. Gromada jest dodatkowo oburzona hipokryzją proboszcza, który nie chce ochrzcić nieślubnego dziecka biednej Kaśki. Historia kończy się tragicznie – oto gromada dowiaduje się od Pustelnika, że Bóg żąda ofiary w ogniu. Napięcia nie wytrzymuje kochanka księdza. Poświęca swoje dzieci, sama zaś, oszalała z bólu, biegnie w kierunku wioski, grożąc, że ją podpali. Ludzie zatrzymują ją i kamienują. Umiera, nie otrzymawszy pomocy od swego mężczyzny. Piorun uderza w gręboszowskie chaty, które zajmują się ogniem. Z nieba spada ulewa. „Bóg mówi słowo”.

Oliver Friljić w swoim spektaklu na motywach tragedii Wyspiańskiego rezygnuje z inscenizacji dramatu, choć jego streszczenie i kilka okruchów tekstu pojawia się na scenie Powszechnego. Chorwacki reżyser już zresztą w pierwszej scenie przyznaje, że nie wie jak wystawić „Klątwę”. W jego imieniu „gromada” rozmawia przez telefon z Bertoldem Brechtem i prosi o radę legendarnego twórcę teatru dystansującego się od wszystkiego, także od Boga. Ten odsyła ich do polskiego papieża, reprezentującego siłę wiary, podsuwając im przewrotną myśl, iż dramat o prawdziwej wierze w Boga może wystawić tylko ktoś, kto w Niego naprawdę wierzy.  Odtąd przedstawienie będzie się toczyło na dwóch płaszczyznach: na gruncie teatru spod znaku Brechta i na gruncie wiary spod znaku Jana Pawła II. Spróbujmy najpierw na chłodno przeanalizować teatralne znaki spektaklu, unikając ocen natury estetycznej czy moralnej.

Problem wiary w Boga i przynależności do kościoła zdaje się wprost wywiedziony z Wyspiańskiego. Gromada Friljicia (dyskretne nawiązanie do teatru Tadeusza Kantora), podobnie jak ta gręboszowska – oburzona hipokryzją kościelnego funkcjonariusza, zaślepiona nienawiścią i przerażona suszą – postanawia szukać sprawiedliwości bożej z pominięciem kościelnej hierarchii. Nim zdąży się udać po jakąkolwiek pomoc, na jej drodze staje Pustelnik-uzurpator: Oliver Friljić – artysta, który naszej rzeczywistości przygląda się z dystansu i z dystansem. I diagnozuje Polskę współczesną, używając Wyspiańskiego jako „przykrywki”. Weźmy słynną już scenę papieskiego fellatio. Aktorka dokonuje go na gipsowej figurze. Parę minut później mówi się w spektaklu, że fellatio zostało dokonane na figurze podobnej do Jana Pawła II. A więc nie o polskiego papieża tu chodzi, tylko o figurę podobną do niego. Zatem „robimy loda” nie papieżowi, ale gipsowym, estetycznym koszmarkom, których przynajmniej pięć jest w każdym polskim dekanacie. I to ten koszmarek jest dla nas ważniejszy, niż to, co mówił i wciąż mówi do nas św. Jan Paweł II. W trakcie fellatio z głośników płynie jedno z najpiękniejszych kazań Wojtyły. Założę się, że nikt nie ma pojęcia, o czym było. Chorwacki „bluźnierca”, „Pustelnik” łapie nas w pułapkę. To cała prawda o naszej wierze oraz recepcji dorobku polskiego papieża w Polsce. Hipokryzja triumfuje. Atak na narodowego „złotego cielca”, gipsową figurkę/koszmarek, odbiera trzeźwość i rozum. Po wyjściu z teatru oburzenie, odwet, gniew, nienawiść zaślepiają nas, Polaków, do tego stopnia, że zaczynamy wołać „ukrzyżujmy ich, ukrzyżujmy!”. Nawet jeśli nie widzieliśmy spektaklu, ukrzyżujmy tych, którzy na scenie apelują o wolność sumienia, o współczucie dla ofiar pedofilii, gnębionych kobiet, samotnych matek. „Ukrzyżujmy” antypolskich i antychrześcijańskich aktorów, dyrektorów teatru, wreszcie – „belzebuba” Friljicia. Ten kompulsywny, wściekły paroksyzm polskiego społeczeństwa pokazuje, że Chorwat precyzyjnie dotknął miejsca, które boli i w którym jest stan zapalny. Zdiagnozował ognisko choroby. Nawet jeśli to tylko pseudo-lekarz czy wręcz szarlatan, nie sposób odmówić mu przenikliwości, nie sposób też winić go za samą chorobę. Polsko-gręboszowska gromada niepostrzeżenie staje się zatem anty-symbolem chrześcijańskiej wiary. U Wyspiańskiego posuwa się jeszcze dalej i linczuje grzesznicę, bo nasz „anty-wieszcz” nie pozostawia złudzeń. „Bóg mówi słowo” – i następuje zagłada wsi.  Friljić w ostatniej scenie, po ścięciu krzyża, pokazuje orła bez nóg, któremu towarzyszy dźwięk samolotu, pikującego ku ziemi. Czy Polska bez krzyża się rozbije? Nie, nie bez krzyża – bez Boga. U Wyspiańskiego katharsis przynosi ulewa, która kończy suszę. U Friljicia oczyszczenia nie ma, wszak jesteśmy „przed linczem”, nie złożyliśmy jeszcze ofiary. Czyżbyśmy potrzebowali „krwi niewinnych”, żeby się opamiętać i oczyścić? Nie chcę o tym nawet myśleć.

Teoria obcości Brechta, polegająca na jawnym dystansie wobec odgrywanej przez siebie postaci, staje się punktem wyjścia do dyskusji o odpowiedzialności aktora za prezentowane przez postać gesty i słowa. Wypowiedź Barbary Wysockiej (a zatem i Friljića) wskazuje, że Brecht się mylił, próbując oddzielić aktora od postaci scenicznej. Nie da się tego zrobić, przede wszystkim w głowie widza. Dlatego Friljić, wraz z aktorami, próbuje uczyć publiczność, mówiąc im wprost: „teatr jest fikcją”. Wydarzenia po spektaklu pokazują, że dla wielu nadal nie jest. Nagle okazuje się, że teatr jest ważny, że to dziś pole bitwy, może najniebezpieczniejszej od 1989 roku. Nie jestem pewien, czy to dobrze, czy źle.

Spektakl jest napisany i wyreżyserowany wybitnie. Znakomity tekst i rewelacyjna reżyseria. Agresywne, pełne współczesnej, wulgarnej ironii, ale i goryczy monologi aktorów, przełamane są „okruchami” Wyspiańskiego. Poruszająca jest scena w której Klara Bielawka buntuje się przeciwko odgrywaniu „ofiary” Kaśki z Wyspiańskiego, złamana wzruszającą, liryczną rozmową Matki z Księdzem. Zresztą groza i liryzm scenicznej rzeczywistości, przeplatane błazeńską autotematycznością Friljicia, przypominającą zresztą obsesyjną egotyczną neurozę Woody Allena, jest podstawowym budulcem spektaklu i źródłem rytmu oraz nieustannego napięcia. Aktorzy są wspaniali. Wszyscy. Niezwykle odważni. Grają role, które w naszym pełnym hipokryzji, tchórzliwym, konformistycznym społeczeństwie mogą ich kosztować kariery. (być może czeka ich podobny „środowiskowy ostracyzm”, jaki stał się udziałem aktorów występujących w „Smoleńsku” – już przecież Zapolska przestrzegała, że „własne brudy należy prać we własnym domu”). Barbara Wysocka, która w tym spektaklu podbiła mnie całkowicie, mówi o tym wprost w monologu o odpowiedzialności aktora za wszystko, co robi i mówi jego postać. Monologu pełnym uczciwości, goryczy i… lęku.

Na koniec zostawiłem sobie kwestię konwencji. To prawdziwy koktajl stylistyczny: od ostrego politycznego kabaretu, przez stand-up, po teatr obcości Brechta. Trafiają się sceny szokujące, wulgarne, obsceniczne, jednocześnie prostackie i chamskie. Nie jestem fanem takiego języka, ale na przykład Teatr Powszechny próbował się wtrącać przez dwa lata na zasadzie szacunku i tolerancji – i co? Nic, nul, nada. I nuda. Brak jakichkolwiek sukcesów na tym polu, poza finansowym dobrobytem pracowników. Przyjeżdża reżyser – fakt, wybitny wizjoner – i mizeria polskiego politycznego teatru bije po oczach! Przedstawienie Friljicia pokazuje nie tylko obłudę i hipokryzję prawicy skupionej wokół kościoła, ale też niemoc lewicy, jej słabość intelektualną i osobowościową, koteryjność oraz – że wejdę w metaforykę spektaklu – „wzajemne robienie sobie laski”.

Niektóre sceny (fellatio, scena o tym, że nakłanianie do zabójstwa kogokolwiek jest granicą, której nawet Friljić nie przekroczy czy wycieranie tyłka flagą Watykanu) przeszkadzały mi, jako człowiek miałem z nimi problem, ale jako recenzent rozumiem i szanuję wybory artysty. Jednocześnie – choć z ciężkim sercem – przychylam się do wniosku, że tylko poprzez prostacką, brutalną formę, która naśladuje rzeczywistość, a nie telewizyjną propagandę, reżyser mógł wywołać wstrząs i dyskusję. (Prawicy oburzonej „obrońcą pedofili” przypominam inwektywy rzucane w twarz Wałęsie. Panowie, Friljić to przy Was przedszkolak). Popatrzmy, jak wiele trzeba dziś, żebyśmy my, społeczeństwo niezwykle leniwe, wyszli na ulicę. Więc bez histerii.

Friljić przyjechał i wsadził kij w mrowisko. Nie on pierwszy jednak. Wyspiański zrobił to już sto lat temu, ale jego myśl wymagała radykalnej formy – wszak słuchamy go tak samo „uważnie”, jak Jana Pawła II. Jakie są efekty? Szkoła imienia, pomniczek-koszmarek i miejsce na liście lektur. Największą przegraną Friljicia będzie ten sam los, a raczej jego rewers. Jan Paweł II jest „wielki”, Wyspiański jest „wielki”, a Friljić to tylko „lewacki skandalista”. Jeśli Polacy tamtych pierwszych nie słuchają naprawdę, to czy posłuchają Frijlicia? Będzie jak zawsze – albo opluwanie albo „fellatio”.

Kategorie: , | Tagi: |

7 komentarzy

  1. Traktuje sie mój kraj, moja ojczyznę jako pletko doświadczalne dla realizacji swoich ciągot, ambicji sięgając po narzędzia prowokacji oceniając jednocześnie polskie życie z subiektywnego punktu widzenia – czyli poprzez własny egoizm. Nie można twierdzić,że punkty i tabela są wyznacznikiem życia a moim karaju nie uporawszy siz z własnymi fobiami i udreką życia we własnej wsi – Chorwat/ Bosniak/ Serb nie może w swoim swiecie bałkańskiego kotła dać upust swoim instynktom twórczym? Tylko wpada do dalekiego sąsiada i stawia bezczelnie diagnozy, a grupa fascynatów przemieniająca się łątwo we frustratów jak widać choziażby po wczorajszej dyskusji panelowej.. na FB klęka przed efekciarskim, domorosłym kreatorem mody naszych czasów. Mam 60 lat . Moja świadomość zainicjowała się w 70 roku w Szczecinie , kiedy jako 13 latek widziałem czołgi na ulicy i pod osłona nocy tuz przed Bożym Narodzeniem wyjeżdżałem z rodzicami zdyzelowanym autem na rodzinne świetą na Podkarpacie. A wojsko na rozkaz rozjeżdżało bezbronnych ludzi, którzy odażyli się stanąć przeciwko ówczesnej władzy. Studia zaczynałem w miesiącu , w którym Polak został wybrany na papieża prawie 10 lat potem, a kończyłem w stanie wojennym. To dzięki głobokiej i przebiegłej politycznie postawie JanaPawał II, dzieki Jego dyplomacji w okresie 12 lat został rozmontowany dogmat komunizmu dręczący i mordujący w XX wieku spóleczności Slowianskich krajów , w tym Polski. I teraz mam patrzeć jak (nawet jesli zdolny) twórca czyni teatralny spektakl posługując się argumentem jak to Pan ładnie ujmuje „fellatio” to mam poczucie , wręcz atawistyczne identyczne jak w chwili spoglądania na tłumnie spoglądający tłum przed palcym się budynkiem Komitetu Partii PZPR w 1970 roku i odlatujący z dachu helikopter z I sekretarzem Walaszkiem – szczecińskim możnowładcą. A na dodatek w czasie tych wszystkich lat w Polsce zgineło , nie wiem – tysiąc , dwa tysiące ludzi…. Podaczas gdy w bałkańskiej wojnie, juz po upadku komunizmu i śmierci Josipa Broztito zgineło kilkaset tysięcy niewinnych ludzi – A Jan Pawe II stawał po wielokroć w manifeście papieskiego gestu przeciwko oprawcom i mordercom, z którymi haski sąd do dziś jeszcze ię nie uporał. Konkluzja jest taka,że polscy „kosmopolici” , do kórych zaliczam niestety Dyrektora Łyska ed consortes złapią sie za głowę i zajżą we własne sumienie sproawdzając do prowokacji za wszelką cenę jakiegoś zdolnego twórcę z kraju , który nie próbuje nawet rozliczyć się z własna historą na serio – zkładając na siebie strój „teatralnego obszczymurka” i bez skrupułów srającego pomiędzy próbami w toaletach TEATRU POWSZECHNEGO z tradycją wielkich polskich twórców -Adama Hanuszkiewicza i Zygmunta Hibnera. Argument fekaliów na scenie jest tym samym co Panskie „pellatio” w powyższej rozprawce. A Lech Wałęsa – mój idol z lat 80 tych donosił na kolegów, bo nie było innego wyjścia.. Czy aby na pewno?

  2. Sądzę, że wypowiadać się powinny osoby które widziały spektakl i to do końca gdyż jest to niezwykle ważne. Myślę, że co chciał przekazać reżyser i przede wszystkim aktorzy zostało prawie łopatologicznie przekazane w samym przedstawieniu którego jednym z głównych pytań jakie są granice sztuki i to powinien być punkt wyjścia do dyskusji.
    Moje pierwsze, po obejrzeniu spektaklu, wrażenie pozostało niezmienne do dnia dzisiejszego: teatr nie może być obrazoburczy ponieważ rzeczywistość jest obrazoburcza.

  3. Jadną z uwag, którą w swoim czasie przed laty otrzymałem od Adama Orzechowskiego, jeszcze w Teatrze Polskim w Bydgoszczy bylo zdanie „Co Pan tak dławi tę papugę? ” i d;latego skoro rzeczywistośc jest obrazoburcza odnosmy sie do niej wprost a nie przez dławienie Wyspianskiego.. Tym bardziej,że nie może się bronic..

  4. Sex oralny z figurą papieża i jego homilią w tle, poderżnięcie krzyża- znaku chrześcijan, podcieranie się flagą Watykanu, plagiat sztuki Wyspiańskiego, polityczne aluzje do zabójstwa J. Kaczyńskiego – to nie jest wielka sztuka, ale popkulturowy gniot oparty na skandalu i robieniu sensacji. Wolność artystyczna nie może i nie ma prawa wkraczać w wolność religijną, a tu mamy do czynienia z ewidentną i celową profanacją. Sztuka nie może też podżegać do zbrodni, nawet w formie „artystycznego żartu”. Wyspiański natomiast nie ma się jak bronić, ale to trochę tak, jakby jego „Wesele” jakiś artysta przerobił na orgię. Pytanie zasadnicze jest takie -po co? Katharsis dla Polaków, czy raczej popkulturowy skandal „żeby nie było nudno”- jak wyraził się recenzent. Żeby nie było nudno, może idźmy dalej w sztuce – tu zamierzałam podać ewentualne drastyczne pomysły, ale po co skoro wszelkie granice zostały już przekroczone, nie ma już co profanować. Kto by pomyślał, że teatr, kiedyś docierający do ludzkich sumień, teraz na te sumienia załatwia swoje potrzeby fizjologiczne, a potem podciera się flagą z ludzkich uczuć.

  5. „Sex oralny z figurą papieża i jego homilią w tle, poderżnięcie krzyża- znaku chrześcijan, podcieranie się flagą Watykanu, plagiat sztuki Wyspiańskiego, polityczne aluzje do zabójstwa J. Kaczyńskiego – to nie jest wielka sztuka, ale popkulturowy gniot oparty na skandalu i robieniu sensacji”
    Może i jest, ale to nie zmienia faktu, że w Polsce ludzie niewierzący są stłamszeni. Niektórzy przyjmują to ze spokojem inni nie. Opresja zawsze w końcu wywołuje wybuch.
    Tutaj znowu religijne media ekscytują się seksem oralnym, poderżnięciem krzyża symbolu chrześcijaństwa. ale i narzędzia egzekucji etc.
    Niestety główny wątek tj. proboszcz żyjący z kobieta i mający z nia dwójkę dzieci został przez wszystkich hipokrytów zupełnie pominięty. Nie sposób odnieść wrażenia że kościół kontratakuje i znowu broni tych księży z wieloma twarzami celowo zmieniając temat.